A-Z

Bioqrafiya.com - Azərbaycanın yeganə bioqrafiya saytı

Nizami Gəncəvi

Nizami Gəncəvi
Nizami Gəncəvi


Nizami Gəncəvi - şair, mütəfəkkir.

Nizami GÉ™ncÉ™vi 1141-ci ildÉ™ GÉ™ncÉ™ şəhÉ™rindÉ™ anadan olmuĹźdur. BĂĽtĂĽn ömrĂĽ boyu orada yaĹźayıb yaratmışdır.  

Təqribən 1170-ci ildə Dərbənd hökmdarı Seyfəddin Müzəffərin kəniz kimi hədiyyə etdiyi qıpçaq qızı Afaq ilə evlənmişdir.

1174-cü ildə oğlu Məhəmməd anadan olmuşdur.

Nizami tÉ™hsilini GÉ™ncÉ™dÉ™ mÉ™drÉ™sÉ™lÉ™rdÉ™ almış, daha sonra şəxsi mĂĽtaliÉ™ yolu ilÉ™ o dövrĂĽn elmlÉ™rini mĂĽkÉ™mmÉ™l öyrÉ™nmiĹźdir. Ĺžair Yaxın Şərq xalqlarının Ĺźifahi vÉ™ yazılı É™dÉ™biyyatı ilÉ™ yaxından tanış olmuĹźdur. TĂĽrk dilindÉ™n É™lavÉ™ É™rÉ™b vÉ™ fars dillÉ™rini dÉ™ mĂĽkÉ™mmÉ™l bilÉ™n Ĺźairin yunan dili dÉ™ bildiyi istisna olunmur. QÉ™dim yunan tarix vÉ™ fÉ™lsÉ™fÉ™sini, astronomiya, tibb vÉ™ hÉ™ndÉ™sÉ™ elmlÉ™rini yaxşı öyrÉ™ndiyi É™sÉ™rlÉ™rindÉ™n hiss olunur. 

Nizami GÉ™ncÉ™vi yaradıcılığa lirik ĹźeirlÉ™rlÉ™ baĹźlamışdır. QÉ™lÉ™mÉ™ aldığı É™sÉ™rlÉ™rdÉ™n mÉ™lum olur ki, Ĺźair böyĂĽk divan yaratmış, qÉ™zÉ™l vÉ™ qÉ™sidÉ™lÉ™r mĂĽÉ™llifi kimi şöhrÉ™tlÉ™nmiĹźdir. Şərq tÉ™zkirəçilÉ™rinin mÉ™lumatına görÉ™, 20 min beyt hÉ™cmindÉ™ olan bu divandakı ĹźeirlÉ™rdÉ™n çox az hissÉ™ dövrĂĽmĂĽzÉ™dÉ™k gÉ™lib çatmışdır. Lakin Nizami GÉ™ncÉ™vi dĂĽnya É™dÉ™biyyatı tarixinÉ™ mÉ™snÉ™vi formasında yazdığı beĹź poemadan ibarÉ™t "XÉ™msÉ™" ("BeĹźlik") mĂĽÉ™llifi kimi daxil olmuĹźdur. 

1177-ci ildÉ™ bitirdiyi "MÉ™xzÉ™nĂĽl-É™srar" ("SirlÉ™r xÉ™zinÉ™si") adlı ilk poeması NizamiyÉ™ böyĂĽk şöhrÉ™t qazandırmışdır. 

1180-cı ildÉ™ AtabÉ™ylÉ™r dövlÉ™tinin hökmdarı III ToÄźrulun sifariĹźi ilÉ™ yazdığı "Xosrov vÉ™ Ĺžirin" poemasını bitirmiĹź vÉ™ MÉ™hÉ™mmÉ™d Cahan PÉ™hlÉ™vana göndÉ™rmiĹźdir. Nizami Cahan PÉ™hlÉ™vanın ölĂĽmĂĽndÉ™n sonra taxta çıxan Qızıl Arslanla GÉ™ncÉ™ yaxınlığında hökmdarın çadırında görĂĽĹźmĂĽĹź vÉ™ ona nÉ™sihÉ™tlÉ™r vermiĹź, Qızıl Arslan isÉ™ ĹźairÉ™ HÉ™mdĂĽnyan adlı bir kÉ™nd bağışlamışdır. 

1188-ci ildə Şirvan hökumdarı I Axsitan "Leyli və Məcnun" mövzusunda bir əsər yazmağı sifariş etmişdir. Nizami bundan boyun qaçırmaq istəsə də, oğlunun təkidi ilə təklifi qəbul edib az müddətdə "Leyli və Məcnun" poemasını (Şərqdə ilk dəfə) qələmə almışdır.

1196-cı ildÉ™ ĆŹlaÉ™ddin KörpÉ™ Arslana hÉ™sr etdiyi "Yeddi gözÉ™l" É™sÉ™rini yazmışdır. 

Təqribən 1203-cü ildə, ömrünün sonlarına yaxın bütün ədəbi-estetik, ictimai-fəlsəfi görüşlərini yekunlaşdırdığı "İsgəndərnamə" poemasını qələmə almışdır.

Nizami GÉ™ncÉ™vi hÉ™m epik, hÉ™m dÉ™ lirik növdÉ™ yazmışdır. BizÉ™ gÉ™lib çatan É™sÉ™rlÉ™ri yalnız fars dilindÉ™dir. Onun zÉ™ngin irsindÉ™n bizÉ™ sadÉ™cÉ™ 6 qÉ™sidÉ™, 120 qÉ™zÉ™l, 30 rĂĽbai vÉ™ “XÉ™msÉ™”si gÉ™lib çatmışdır. QÉ™zÉ™llÉ™rini baĹźlıca olaraq dĂĽnyÉ™vilik, real eĹźqin tÉ™rÉ™nnĂĽmĂĽ fÉ™rqlÉ™ndirir. ĆŹdÉ™biyyatımızda ilk dÉ™fÉ™ olaraq “XÉ™msÉ™” yaratmışdır. ĆŹsÉ™rlÉ™rini yalnız É™ruz vÉ™znindÉ™ yaratmışdır. BöyĂĽk Ĺźair beĹź poemanı otuz il É™rzindÉ™ yazmışdır. İlk poeması olan “SirlÉ™r xÉ™zinÉ™si”nin vahid sĂĽjet xÉ™tti vÉ™ baĹź qÉ™hrÉ™manı yoxdur. Epik Ĺźeir É™nÉ™nÉ™sinÉ™ uyÄźun olaraq giriĹź hissÉ™dÉ™ Tanrının vÉ™ PeyğəmbÉ™rin meracı, hömdarın tÉ™rifi verilmiĹźdir. Poemanın mÉ™tni mĂĽxtÉ™lif ictimai, fÉ™lsÉ™fi, dini problemlÉ™rÉ™ hÉ™sr edilmiĹź iyirmi mÉ™qalÉ™t vÉ™ iyirmi hekayÉ™tdÉ™n ibarÉ™tdir. Poemada É™dalÉ™r ideyası aparıcı mövqedÉ™ durur.

Nizami GÉ™ncÉ™vi “Xosrov vÉ™ Ĺžirin” poemasında mĂĽxtÉ™lif qaynaqlardan, Xosrov vÉ™ ĹžirinlÉ™ baÄźlı mĂĽxtÉ™lif É™fsanÉ™ vÉ™ rÉ™vayÉ™tlÉ™rdÉ™n, tarixi abidÉ™lÉ™rdÉ™n, Firdovsinin “ĹžahnamÉ™”sindÉ™n bÉ™hrÉ™lÉ™nÉ™rÉ™k fÉ™rqli bir sĂĽjet É™rsÉ™yÉ™ gÉ™tirmiĹźdir. Poema Sasani Ĺźahı Xosrov PÉ™rvizlÉ™ AzÉ™rbaycan-tĂĽrk ĹźahzadÉ™si Ĺžirin arasında baĹź verÉ™n mÉ™hÉ™bbÉ™t macÉ™rasından bÉ™hs edir. HadisÉ™lÉ™rin mĂĽhĂĽm bir hissÉ™si AzÉ™rbaycanda, onun paytaxtı olan BÉ™rdÉ™ şəhÉ™rindÉ™ baĹź verir. ĆŹsÉ™rdÉ™ iki É™xlaq növĂĽ – İran vÉ™ tĂĽrk É™xlaqı qarşılaĹźdırılır vÉ™ ĂĽstĂĽnlĂĽk şərtsiz tĂĽrk É™xlaqına verilir. Ĺžair bu É™sÉ™rindÉ™ insanlığın xilasının tĂĽrk É™dalÉ™t prinsiplÉ™rinÉ™, É™xlaq qanunlarına riayÉ™t etmÉ™kdÉ™ olması fikrini irÉ™li sĂĽrĂĽr. ĆŹsÉ™rdÉ™ qadın azadlığı problemi dÉ™ qoyulur. “Xosrov vÉ™ Ĺžirin” Yaxın Şərq É™dÉ™biyyatında ilk irihÉ™cmli mÉ™hÉ™bbÉ™t É™sÉ™ridir. HadisÉ™lÉ™r geniĹź planda tÉ™svir edildiyi üçün É™dÉ™biyyatımızda vahid sĂĽjet xÉ™ttinÉ™ malik olan ilk É™sÉ™r vÉ™ ilk mÉ™nzum roman da adlanır.

ĆŹsas mövzusu mÉ™hÉ™bbÉ™t olan “Leyli vÉ™ MÉ™cnun” poeması qÉ™dim É™rÉ™b É™fsanÉ™si É™sasında yazılmışdır. Qadın azadlığı problemi bu É™sÉ™rdÉ™ dÉ™ inkiĹźaf etdirilir. Poemada Nizaminin tÉ™svir etdiyi qadınlar, Leyli dÉ™ baĹźda olmaqla kiĹźilÉ™rdÉ™n yaşınmırlar, ĂĽzĂĽaçıqdılar. Ĺžair onları É™rÉ™b geyimli tĂĽrk adlandırır. Poema É™fsanÉ™nin özĂĽndÉ™ olduÄźu kimi faciÉ™ ilÉ™ bitir. ĆŹsÉ™rin sonunda qÉ™hrÉ™manların hÉ™r ikisi ölĂĽr.

DördĂĽncĂĽ poemanın – “Yeddi gözÉ™l”in qÉ™hrÉ™manı V yĂĽzillikdÉ™ hömdarlıq etmiĹź Sasani Ĺźahı BÉ™hram Gurdur. Nizami tarixi obraz yaratmaqdansa mÉ™qsÉ™di hömdarlar vasitÉ™silÉ™ ictimai-siyasi hadisÉ™lÉ™rÉ™, insan talelÉ™rinÉ™ tÉ™sir göstÉ™rmÉ™k, insanda insani duyÄźular oyatmaq idi. Ĺžair bu poemada keçmiĹźdÉ™ki yaxşı bir hÉ™rÉ™kÉ™ti vermÉ™klÉ™ dövrĂĽnĂĽn Ĺźahlarını É™dalÉ™tli olmaÄźa çağırırdı. 

Nizami otuz illik elmi vÉ™ bÉ™dii axtarışının  mÉ™ntiqi yekununu “İsgÉ™ndÉ™rnamÉ™” poeması ilÉ™ baĹźa vurmuĹźdur. ĆŹsÉ™rdÉ™ É™bÉ™di bəşəri problemlÉ™ri diqqÉ™tÉ™ çatdırmışdır. Poema tarixi mövzuda olsa da, Ĺźair tarixi materiala zahiri bir qabıq kimi yanaĹźmış, cÉ™mi iki-üç vÉ™rÉ™qdÉ™ İsgÉ™ndÉ™rin cahangirlik tarixini tÉ™svir etmiĹźdir. “Kitabın yazılma sÉ™bÉ™bi”ndÉ™ Ĺźair İsgÉ™ndÉ™rin dirilik suyu ardınca ZĂĽlmÉ™tÉ™ getdiyini, ancaq onu É™ldÉ™ edÉ™ bilmÉ™diyini, yalnız “İsgÉ™ndÉ™rnamÉ™” poeması yazıldıqdan sonra dirilik suyuna çatdığını göstÉ™rir.  

“İsgÉ™ndÉ™rnamÉ™” Nizami yaradıcılığının zirvÉ™sidir, Ĺźairin uzun illÉ™r apardığı yaradıcılığını romantik bir şəkildÉ™ tamamlamış, gÉ™lÉ™cÉ™k nÉ™sillÉ™rÉ™ vÉ™siyyÉ™t etmiĹź, gÉ™ldiyi son nÉ™ticÉ™ vÉ™ qÉ™naÉ™tlÉ™rini açıb bildirmiĹźdir. ĹžairÉ™ görÉ™, bu dastanın gĂĽcĂĽ ondadır ki, burada yalan yoxdur, É™n uÄźurlu, xoĹź vÉ™ sevimli bir dastandır. Nizami bu É™sÉ™rindÉ™ öz zÉ™manÉ™sini É™ks etdirÉ™rÉ™k, möhtəşəm bir poetik abidÉ™ yaratmış vÉ™ dövrĂĽn mĂĽxtÉ™lif ictimai-siyasi vÉ™ É™xlaqi-mÉ™nÉ™vi problemlÉ™rinÉ™ toxunmuĹźdur. BĂĽtĂĽn bu mÉ™ziyyÉ™tlÉ™rinÉ™ görÉ™ dÉ™ “İsgÉ™ndÉ™rnamÉ™” dastanı XII yĂĽzillik AzÉ™rbaycan intibah Ĺźeiri vÉ™ mÉ™dÉ™niyyÉ™tinin É™lçatmaz zirvÉ™sidir.
 
Nizami GÉ™ncÉ™vi vÉ™tÉ™npÉ™rvÉ™r Ĺźairdir. O, bĂĽtĂĽn É™sÉ™rlÉ™rindÉ™ki hadisÉ™lÉ™ri AzÉ™rbaycanla É™laqÉ™lÉ™ndirmÉ™yÉ™, vÉ™tÉ™nin keçmiĹź gĂĽnlÉ™rini tÉ™rÉ™nnĂĽm etmÉ™yÉ™ çalışmışdır. 

Nizami Gəncəvi 12 mart 1209-cu ildə Gəncədə vəfat etmişdir. Dəfn olunduğu yerdə möhtəşəm məqbərəsi ucaldılmışdır.
 
Onun yaradıcılığı humanizmi, yĂĽksÉ™k sÉ™nÉ™tkarlığı ilÉ™ Qafqaz vÉ™ Orta Şərq xalqları É™dÉ™biyyatlarının inkiĹźafına gĂĽclĂĽ tÉ™sir göctÉ™rmiĹź, dĂĽnya mÉ™dÉ™niyyÉ™tinÉ™ daxil olmuĹźdur. XIII É™srdÉ™n baĹźlayaraq poemalarına 40-dan çox nÉ™zirÉ™ yazılmışdır. Ĺžairin yaradıcılığı QÉ™rbi Avropa mÉ™dÉ™niyyÉ™tinÉ™ dÉ™ tÉ™sir göstÉ™rmiĹźdir. C.Bokkaçionun “Ameto”, K.Qotsinin “Turandot”, A.Lesajın “Çin ĹźahzadÉ™ xanımı”, Volterin “Paxıl” adlı É™sÉ™rlÉ™rindÉ™ bunu görmÉ™k mĂĽmkĂĽndĂĽr.

Nizami Gəncəvinin əsərləri dünyanın xeyli sayda xalqlarının dilinə tərcümə olunmuşdur. Əsərlərinin nadir əlyazma nüsxələri London, Paris, Bakı, İstanbul, Moskva, Sankt-Peterburq, Daşkənd, Təbriz, Tehran, Qahirə, Dehli və s. kimi şəhərlərdə məhşur kitabxana, muzey və əlyazmaları fondlarında qiymətli incilər kimi qorunub saxlanılır.

GÉ™ncÉ™dÉ™ vÉ™ Bakıda rayonlardan birinÉ™, Milli AzÉ™rbaycan ĆŹdÉ™biyyatı muzeyinÉ™, ĆŹdÉ™biyyat İnstitutuna, Kino MÉ™rkÉ™zinÉ™, metro stansiyasına vÉ™ sair bir çox yerlÉ™rÉ™ Nizaminin adı verilmiĹźdir. 

İlk dÉ™fÉ™ 1946-cı ildÉ™ GÉ™ncÉ™dÉ™, bir il sonra Bakıda (heyk. F.ĆŹbdĂĽrrÉ™hmanov), Rusiyanın Moskva, Sankt-Peterburq, Çeboksarı şəhÉ™rlÉ™rindÉ™, LĂĽksemburqda, Romada, KiĹźinyevdÉ™, DaĹźkÉ™nddÉ™, TÉ™brizdÉ™, ölkÉ™mizin É™ksÉ™r şəhÉ™rlÉ™rindÉ™ abidÉ™si ucaldılmışdır. Haqqında rus, ingilis, alman, tĂĽrk, fars dillÉ™rindÉ™ kitablar, roman (M.S.Ordubadi “Qılınc vÉ™ qÉ™lÉ™m”), pyes (M.HĂĽseyn “Nizami”), poema (B.AzÉ™roÄźlu “Nizami GÉ™ncÉ™vi”) opera (ĆŹ.BÉ™dÉ™lbÉ™yli “Nizami”), simfoniya (F.ĆŹmirov “Nizaminin xatirÉ™sinÉ™”) vÉ™ balet (F.ĆŹmirov “Nizami”) yazılmış, 1 bÉ™dii, 5 sÉ™nÉ™dli film çəkilmiĹźdir. ĆŹsÉ™rlÉ™ri ilÉ™ baÄźlı 4 film ekranlara çıxmış, operalar (Niyazi “Xosrov vÉ™ Ĺžirin”, B.Asafyev “Slavyan gözÉ™li”), baletlÉ™r (Q.Qarayev “Yeddi gözÉ™l”), simfoniyalar (Q.Qarayev “Leyli vÉ™ MÉ™cnun”, B.Zeydman “Xosrov vÉ™ Ĺžirin”), sözlÉ™rinÉ™ mahnı vÉ™ romanslar yazılmışdır.

Dünya ədəbiyyatının korifeylərindən Əlişir Nəvai, Əmir Xosrov Dəhləvi, Füzuli, Əssar Təbrizi, Əbdürrəhman Cami, Höte, Henrix Heyne, İohann Hammer və başqaları əsərlərində Nizamiyə böyük qiymət vermiş, haqqında yüksək fikirlər söyləmişlər.

Nizami GÉ™ncÉ™vinin hÉ™yat vÉ™ yaradıcılığı geniĹź öyrÉ™nilmiĹź, haqqında sanballı tÉ™dqiqat É™sÉ™rlÉ™ri yazılmışdır. Bu sahÉ™dÉ™ A.Y.Krımski, Y.E.Bertels, Y.N.Marr, H.Araslı kimi böyĂĽk alimlÉ™rin mĂĽhim xidmÉ™ti var. 

5 comments:

  1. Nizami Gəncəvinin həyat və yaradıcılığı haqqında məlumat axtardım, sizin saytı tapdım. Çox xoşuma gəldi.

    ReplyDelete
  2. Çox gözəldir Nizami Gəncəvi haggında məncə burdan yazmalısınız çox bilgi verir

    ReplyDelete
  3. Bütün bilgilər üçün sağ olun bioqrafiya.com 💓📖🖊🪙🪙🪙

    ReplyDelete