Nizami Gəncəvi

Nizami Gəncəvi

Nizami Gəncəvi - şair, mütəfəkkir.

Nizami Gəncəvi 1141-ci ildə Gəncə şəhərində anadan olmuşdur. Bütün ömrü boyu orada yaşayıb yaratmışdır.  

Təqribən 1170-ci ildə Dərbənd hökmdarı Seyfəddin Müzəffərin kəniz kimi hədiyyə etdiyi qıpçaq qızı Afaq ilə evlənmişdir.

1174-cü ildə oğlu Məhəmməd anadan olmuşdur.

Nizami təhsilini Gəncədə mədrəsələrdə almış, daha sonra şəxsi mütaliə yolu ilə o dövrün elmlərini mükəmməl öyrənmişdir. Şair Yaxın Şərq xalqlarının şifahi və yazılı ədəbiyyatı ilə yaxından tanış olmuşdur. Türk dilindən əlavə ərəb və fars dillərini də mükəmməl bilən şairin yunan dili də bildiyi istisna olunmur. Qədim yunan tarix və fəlsəfəsini, astronomiya, tibb və həndəsə elmlərini yaxşı öyrəndiyi əsərlərindən hiss olunur. 

Nizami Gəncəvi yaradıcılığa lirik şeirlərlə başlamışdır. Qələmə aldığı əsərlərdən məlum olur ki, şair böyük divan yaratmış, qəzəl və qəsidələr müəllifi kimi şöhrətlənmişdir. Şərq təzkirəçilərinin məlumatına görə, 20 min beyt həcmində olan bu divandakı şeirlərdən çox az hissə dövrümüzədək gəlib çatmışdır. Lakin Nizami Gəncəvi dünya ədəbiyyatı tarixinə məsnəvi formasında yazdığı beş poemadan ibarət "Xəmsə" ("Beşlik") müəllifi kimi daxil olmuşdur. 

1177-ci ildə bitirdiyi "Məxzənül-əsrar" ("Sirlər xəzinəsi") adlı ilk poeması Nizamiyə böyük şöhrət qazandırmışdır. 

1180-cı ildə Atabəylər dövlətinin hökmdarı III Toğrulun sifarişi ilə yazdığı "Xosrov və Şirin" poemasını bitirmiş və Məhəmməd Cahan Pəhləvana göndərmişdir. Nizami Cahan Pəhləvanın ölümündən sonra taxta çıxan Qızıl Arslanla Gəncə yaxınlığında hökmdarın çadırında görüşmüş və ona nəsihətlər vermiş, Qızıl Arslan isə şairə Həmdünyan adlı bir kənd bağışlamışdır. 

1188-ci ildə Şirvan hökumdarı I Axsitan "Leyli və Məcnun" mövzusunda bir əsər yazmağı sifariş etmişdir. Nizami bundan boyun qaçırmaq istəsə də, oğlunun təkidi ilə təklifi qəbul edib az müddətdə "Leyli və Məcnun" poemasını (Şərqdə ilk dəfə) qələmə almışdır.

1196-cı ildə Əlaəddin Körpə Arslana həsr etdiyi "Yeddi gözəl" əsərini yazmışdır. 

Təqribən 1203-cü ildə, ömrünün sonlarına yaxın bütün ədəbi-estetik, ictimai-fəlsəfi görüşlərini yekunlaşdırdığı "İsgəndərnamə" poemasını qələmə almışdır.

Nizami Gəncəvi həm epik, həm də lirik növdə yazmışdır. Bizə gəlib çatan əsərləri yalnız fars dilindədir. Onun zəngin irsindən bizə sadəcə 6 qəsidə, 120 qəzəl, 30 rübai və “Xəmsə”si gəlib çatmışdır. Qəzəllərini başlıca olaraq dünyəvilik, real eşqin tərənnümü fərqləndirir. Ədəbiyyatımızda ilk dəfə olaraq “Xəmsə” yaratmışdır. Əsərlərini yalnız əruz vəznində yaratmışdır. Böyük şair beş poemanı otuz il ərzində yazmışdır. İlk poeması olan “Sirlər xəzinəsi”nin vahid süjet xətti və baş qəhrəmanı yoxdur. Epik şeir ənənəsinə uyğun olaraq giriş hissədə Tanrının və Peyğəmbərin meracı, hömdarın tərifi verilmişdir. Poemanın mətni müxtəlif ictimai, fəlsəfi, dini problemlərə həsr edilmiş iyirmi məqalət və iyirmi hekayətdən ibarətdir. Poemada ədalər ideyası aparıcı mövqedə durur.

Nizami Gəncəvi “Xosrov və Şirin” poemasında müxtəlif qaynaqlardan, Xosrov və Şirinlə bağlı müxtəlif əfsanə və rəvayətlərdən, tarixi abidələrdən, Firdovsinin “Şahnamə”sindən bəhrələnərək fərqli bir süjet ərsəyə gətirmişdir. Poema Sasani şahı Xosrov Pərvizlə Azərbaycan-türk şahzadəsi Şirin arasında baş verən məhəbbət macərasından bəhs edir. Hadisələrin mühüm bir hissəsi Azərbaycanda, onun paytaxtı olan Bərdə şəhərində baş verir. Əsərdə iki əxlaq növü – İran və türk əxlaqı qarşılaşdırılır və üstünlük şərtsiz türk əxlaqına verilir. Şair bu əsərində insanlığın xilasının türk ədalət prinsiplərinə, əxlaq qanunlarına riayət etməkdə olması fikrini irəli sürür. Əsərdə qadın azadlığı problemi də qoyulur. “Xosrov və Şirin” Yaxın Şərq ədəbiyyatında ilk irihəcmli məhəbbət əsəridir. Hadisələr geniş planda təsvir edildiyi üçün ədəbiyyatımızda vahid süjet xəttinə malik olan ilk əsər və ilk mənzum roman da adlanır.

Əsas mövzusu məhəbbət olan “Leyli və Məcnun” poeması qədim ərəb əfsanəsi əsasında yazılmışdır. Qadın azadlığı problemi bu əsərdə də inkişaf etdirilir. Poemada Nizaminin təsvir etdiyi qadınlar, Leyli də başda olmaqla kişilərdən yaşınmırlar, üzüaçıqdılar. Şair onları ərəb geyimli türk adlandırır. Poema əfsanənin özündə olduğu kimi faciə ilə bitir. Əsərin sonunda qəhrəmanların hər ikisi ölür.

Dördüncü poemanın – “Yeddi gözəl”in qəhrəmanı V yüzillikdə hömdarlıq etmiş Sasani şahı Bəhram Gurdur. Nizami tarixi obraz yaratmaqdansa məqsədi hömdarlar vasitəsilə ictimai-siyasi hadisələrə, insan talelərinə təsir göstərmək, insanda insani duyğular oyatmaq idi. Şair bu poemada keçmişdəki yaxşı bir hərəkəti verməklə dövrünün şahlarını ədalətli olmağa çağırırdı. 

Nizami otuz illik elmi və bədii axtarışının  məntiqi yekununu “İsgəndərnamə” poeması ilə başa vurmuşdur. Əsərdə əbədi bəşəri problemləri diqqətə çatdırmışdır. Poema tarixi mövzuda olsa da, şair tarixi materiala zahiri bir qabıq kimi yanaşmış, cəmi iki-üç vərəqdə İsgəndərin cahangirlik tarixini təsvir etmişdir. “Kitabın yazılma səbəbi”ndə şair İsgəndərin dirilik suyu ardınca Zülmətə getdiyini, ancaq onu əldə edə bilmədiyini, yalnız “İsgəndərnamə” poeması yazıldıqdan sonra dirilik suyuna çatdığını göstərir.  

“İsgəndərnamə” Nizami yaradıcılığının zirvəsidir, şairin uzun illər apardığı yaradıcılığını romantik bir şəkildə tamamlamış, gələcək nəsillərə vəsiyyət etmiş, gəldiyi son nəticə və qənaətlərini açıb bildirmişdir. Şairə görə, bu dastanın gücü ondadır ki, burada yalan yoxdur, ən uğurlu, xoş və sevimli bir dastandır. Nizami bu əsərində öz zəmanəsini əks etdirərək, möhtəşəm bir poetik abidə yaratmış və dövrün müxtəlif ictimai-siyasi və əxlaqi-mənəvi problemlərinə toxunmuşdur. Bütün bu məziyyətlərinə görə də “İsgəndərnamə” dastanı XII yüzillik Azərbaycan intibah şeiri və mədəniyyətinin əlçatmaz zirvəsidir.

 

Nizami Gəncəvi vətənpərvər şairdir. O, bütün əsərlərindəki hadisələri Azərbaycanla əlaqələndirməyə, vətənin keçmiş günlərini tərənnüm etməyə çalışmışdır. 

Nizami Gəncəvi 12 mart 1209-cu ildə Gəncədə vəfat etmişdir. Dəfn olunduğu yerdə möhtəşəm məqbərəsi ucaldılmışdır.

 

Onun yaradıcılığı humanizmi, yüksək sənətkarlığı ilə Qafqaz və Orta Şərq xalqları ədəbiyyatlarının inkişafına güclü təsir göctərmiş, dünya mədəniyyətinə daxil olmuşdur. XIII əsrdən başlayaraq poemalarına 40-dan çox nəzirə yazılmışdır. Şairin yaradıcılığı Qərbi Avropa mədəniyyətinə də təsir göstərmişdir. C.Bokkaçionun “Ameto”, K.Qotsinin “Turandot”, A.Lesajın “Çin şahzadə xanımı”, Volterin “Paxıl” adlı əsərlərində bunu görmək mümkündür.

Nizami Gəncəvinin əsərləri dünyanın xeyli sayda xalqlarının dilinə tərcümə olunmuşdur. Əsərlərinin nadir əlyazma nüsxələri London, Paris, Bakı, İstanbul, Moskva, Sankt-Peterburq, Daşkənd, Təbriz, Tehran, Qahirə, Dehli və s. kimi şəhərlərdə məhşur kitabxana, muzey və əlyazmaları fondlarında qiymətli incilər kimi qorunub saxlanılır.

Gəncədə və Bakıda rayonlardan birinə, Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı muzeyinə, Ədəbiyyat İnstitutuna, Kino Mərkəzinə, metro stansiyasına və sair bir çox yerlərə Nizaminin adı verilmişdir. 

İlk dəfə 1946-cı ildə Gəncədə, bir il sonra Bakıda (heyk. F.Əbdürrəhmanov), Rusiyanın Moskva, Sankt-Peterburq, Çeboksarı şəhərlərində, Lüksemburqda, Romada, Kişinyevdə, Daşkənddə, Təbrizdə, ölkəmizin əksər şəhərlərində abidəsi ucaldılmışdır. Haqqında rus, ingilis, alman, türk, fars dillərində kitablar, roman (M.S.Ordubadi “Qılınc və qələm”), pyes (M.Hüseyn “Nizami”), poema (B.Azəroğlu “Nizami Gəncəvi”) opera (Ə.Bədəlbəyli “Nizami”), simfoniya (F.Əmirov “Nizaminin xatirəsinə”) və balet (F.Əmirov “Nizami”) yazılmış, 1 bədii, 5 sənədli film çəkilmişdir. Əsərləri ilə bağlı 4 film ekranlara çıxmış, operalar (Niyazi “Xosrov və Şirin”, B.Asafyev “Slavyan gözəli”), baletlər (Q.Qarayev “Yeddi gözəl”), simfoniyalar (Q.Qarayev “Leyli və Məcnun”, B.Zeydman “Xosrov və Şirin”), sözlərinə mahnı və romanslar yazılmışdır.

Dünya ədəbiyyatının korifeylərindən Əlişir Nəvai, Əmir Xosrov Dəhləvi, Füzuli, Əssar Təbrizi, Əbdürrəhman Cami, Höte, Henrix Heyne, İohann Hammer və başqaları əsərlərində Nizamiyə böyük qiymət vermiş, haqqında yüksək fikirlər söyləmişlər.

Nizami Gəncəvinin həyat və yaradıcılığı geniş öyrənilmiş, haqqında sanballı tədqiqat əsərləri yazılmışdır. Bu sahədə A.Y.Krımski, Y.E.Bertels, Y.N.Marr, H.Araslı kimi böyük alimlərin mühim xidməti var.